Als je door het bos wandelt, kun je plotseling een hele kring van kleurrijke hoedjes zien, waar gisteren nog niets was. Of had je gewoon niet goed opgelet? Paddenstoelen lijken soms letterlijk uit het niets tevoorschijn te schieten, wat vroeger leidde tot verwarrende en soms angstaanjagende interpretaties. Mensen beschouwden het als hekserij, tovenarij of zelfs het werk van de duivel. Hoe kon het anders dat het bos binnen één dag plotseling vol stond met deze mysterieuze verschijningen?
Heksenkringen: magie in de natuur
Een van de bekendste fenomenen in de wereld van paddenstoelen zijn heksenkringen. Vroeger geloofden mensen dat heksen ‘s nachts in cirkels hadden gedanst op deze plekken. Er werd zelfs gedacht dat als je een heksenkring betrad, je er niet meer uit kon komen en de hele nacht vast zou zitten. In Engelstalige gebieden staan heksenkringen bekend als fairy rings (elfenkringen), waarbij men dacht dat feeën ‘s nachts rondedansen hadden gemaakt. Desondanks waagden mensen zich niet in deze kringen.
Maar hoe ontstaan heksenkringen eigenlijk? De buitenste ring van een heksenkring is waar ooit een spore, het zaadje van een paddenstoel, is neergedaald. Vanuit deze plek groeien schimmeldraden in alle richtingen, en aan het einde van deze draden verschijnen paddenstoelen, wat de karakteristieke kringvorm verklaart. Omdat alle paddenstoelen in de kring afkomstig zijn van één spore, kunnen ze als één en dezelfde worden beschouwd. Het centrum van de kring blijft meestal vrij van paddenstoelen, omdat daar de voedingsstoffen in de bodem zijn uitgeput. Er zijn zelfs heksenkringen bekend die honderden meters groot zijn.
Fungilore
Paddenstoelen hebben altijd tot de verbeelding gesproken, en er zijn talloze mythes en legendes over hen, een fenomeen dat bekendstaat als fungilore. Ze dragen poëtische bijnamen zoals elfenbankje, duivelsbrood, heksenbezem, satanszwam en judasoor die verwijzen naar deze verhalen. Eén ding is zeker: paddenstoelen wekten vroeger angst op.
Bovendien hebben bovengrondse paddenstoelvruchtlichamen vaak buitengewone vormen die mensen associeerden met padden, slangen, draken, trollen, magiërs, heksen, druïden en gifmengers. Deze associaties zijn soms begrijpelijk, aangezien sommige paddenstoelen ook daadwerkelijk giftig of zelfs dodelijk zijn.
Een roesje met witte stippen
Zelfs vandaag de dag blijven paddenstoelen een speciale plaats innemen in de menselijke cultuur. Wie is er niet opgegroeid met verhalen over kabouter Spillebeen en elfenbankjes, of heeft in de herfst niet naar paddenstoelen gezocht? Wetenschappers hebben gezocht naar een verklaring voor de diepgewortelde fascinatie voor paddenstoelen en hebben een antwoord gevonden: paddenstoelen kunnen mensen in contact brengen met goden. Vooral de hallucinogene soorten, zoals paddo’s, komen voor in diverse religieuze overtuigingen. Afbeeldingen in kloosters en in Zuid-Europa laten zien hoe de hallucinogene vliegenzwam moet worden gebruikt. Het is zelfs mogelijk dat de verhalen over kabouters en elfjes zijn ontstaan tijdens dergelijke roeservaringen.
Wist je dat… wanneer een stinkzwam boven de grond komt, lijkt het op een wit ei. Vandaar de namen ‘duivelsei’ of ‘heksenei’. Men geloofde destijds dat de duivel of een heks plotseling een ei had gelegd wanneer ze deze stinkzwam zagen verschijnen.
Waarzeggers van het bos
Hoewel deze mythen vaak als verzinsels worden beschouwd, blijven biologen zich verbazen over de wereld van paddenstoelen en schimmels. Paddenstoelen worden ook wel ‘waarzeggers van het bos’ genoemd, en dit heeft niets met tovenarij te maken. Paddenstoelen zijn vaak de eerste indicatoren van de gezondheid van een ecosysteem, omdat ze gedijen in omstandigheden waar andere flora en fauna misschien niet kunnen overleven. Naast hun rol als indicatoren zijn paddenstoelen essentiële opruimers in de natuur, omdat ze dode en levende organismen afbreken en helpen bij de recycling van voedingsstoffen.
Van de hoed en de wortel weten
Een paddenstoel is een vruchtlichaam van een ondergronds netwerk van schimmeldraden. Het grootste deel van het jaar zie je ze niet, dan zitten de draden onder de grond of in hout en bomen. Als de omstandigheden gunstig zijn (niet te warm of koud en vochtig genoeg), groeien ze uit tot paddenstoelen. Het doel is om sporen te verspreiden en daar heeft iedere paddenstoel zijn eigen manier voor. Sommige maken hun sporen in de hoed en als ze die laten vallen, neemt de wind ze mee. Er zijn er ook die sporen in het vruchtlichaam verzamelen. Scheurt dat open, dan komen de sporen als een soort wolk vrij. Op het moment dat een spoor door de wind op de juiste plek belandt, groeit er een witte draad uit: de zwamdraad. Meerdere zwamdraden samen noemen we zwamvlok en meestal komt uit een groep zwamdraden pas na een paar jaar een paddenstoel. Dat gebeurt aan de uiteinden van de zwamdraden. Paddenstoelen zijn dus eigenlijk niets anders dan de vruchtlichamen van schimmels. En schimmels zijn de enige organismen die hout kunnen afbreken en omzetten in mineralen en voedingsstoffen. Daarom zijn ze cruciaal voor een ecosysteem.
“Je kunt paddenstoelen het hele jaar door zien, maar in de herfst verschijnen de meesten.”
Ondergrondse samenwerking
Naarmate we meer te weten komen over paddenstoelen, wordt hun rol in ecosystemen steeds indrukwekkender. Een van de meest verbazingwekkende ontdekkingen is het bestaan van een wereldwijd ondergronds netwerk van schimmels, bekend als het Wood Wide Web. Dit netwerk draait niet om de paddenstoelen zelf, maar om het type schimmel waarmee ze in verbinding staan, de mycorrhiza-schimmel, afgekort als myco.
Mycorrhiza-schimmels vormen een bijzondere verbinding met levende planten en bomen. Ze groeien rond en in de wortels van deze planten en bomen en stellen een ruilhandel op. De schimmel levert de boom essentiële voedingsstoffen zoals fosfor en stikstof, terwijl de boom de schimmel voorziet van suikers. Deze uitwisseling is essentieel voor de groei van zowel de schimmel als de plant, en het bespaart de plant energie omdat de schimmel efficiënter deze voedingsstoffen kan leveren. Het is een samenwerking die al zo’n 470 miljoen jaar geleden ontstond.
Pratende bomen
Deze verbinding gaat nog verder dan eerst werd gedacht. Bomen kunnen via dit ondergrondse netwerk zelfs communiceren met elkaar. Door deel te nemen aan dit schimmelnetwerk, kunnen bomen informatie en middelen uitwisselen. Grote bomen gebruiken het netwerk om hun nakomelingen van voedingsstoffen te voorzien, wat hun overlevingskansen vergroot. Zieke of dode bomen storten hun bouwstoffen in het netwerk, waar andere bomen van kunnen profiteren. Bovendien gebruiken veel planten het netwerk om met elkaar te ‘praten’. Als een plant wordt aangevallen, geeft hij chemische signaalstofjes via zijn wortels aan de myco’s, zodat buurplanten gewaarschuwd zijn en zich kunnen verdedigen.
Paddenstoelen zijn magisch
Bovengrondse diversiteit en overvloed in het planten- en bomenrijk zijn dus rechtstreeks afhankelijk van de schimmelrijkdom onder de grond. Paddenstoelen fungeren als zichtbare boodschappers van dit complexe, ondergrondse netwerk. Wanneer je een paddenstoel in het bos ziet, besef dan dat dit een product is van een enorm netwerk dat zich onder je voeten uitstrekt. Die ene paddenstoel voor je voeten is verbonden met mogelijk alle bomen om je heen. En via dit ondergrondse schimmelnetwerk kunnen bomen stilletjes met elkaar communiceren, wellicht over grote afstanden. Misschien hadden de mensen vroeger toch gelijk: paddenstoelen zijn werkelijk magisch.
In Nederland komen meer dan vijfduizend soorten voor. Zo’n honderd ervan zijn eetbaar, ongeveer vijftig zijn giftig en een stuk of zes zijn dodelijk giftig.
Verschillende soorten en rollen
Paddenstoelen kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën op basis van hun levensstijl en ecologische rol:
- Saprofyten
Deze paddenstoelen leven van afgestorven plantenresten, zoals bladeren en houtresten. Een voorbeeld is de geschubde inktzwam. - Parasieten
Paddenstoelen in deze categorie tasten levende bomen en planten aan, zoals de honingzwam. - Mycorrhiza’s
Deze paddenstoelen vormen symbiotische relaties met planten en bomen. De vliegenzwam vormt bijvoorbeeld mycorrhiza-schimmels met dennen en sparren.
Paddenstoel of zwam?
Een verschil tussen een paddenstoel en een zwam is er niet. Zwammen zijn schimmels en schimmels zijn zwammen. Het zijn dus synoniemen van elkaar. Tot de zwammen (of schimmels) behoren meercellige organismen, zoals paddenstoelen, maar ook eencelligen, zoals gisten.
Leestips en handige gidsen
Wil je zelf het bos in op zoek naar paddenstoelen? Deze boeken helpen je een eind op weg en zijn – ook als je niet in het bos bent – prachtig om door te bladeren:
- Basisgids paddenstoelen – 100 soorten, zoeksleutel, unieke foto’s, Nico Dam & Thomas W. Kuypers, Uitgeverij KNNV.
- Zakgids Paddenstoelen – 100 soorten. Stad, dorp en tuin, Nico Dam & Thomas W. Kuypers, Uitgeverij KNNV.
- De grote paddenstoelengids voor onderweg, Ewald Gerhardt, Uitgeverij Tirion Natuur.
- Het paddenstoelenboek: zoeken, kweken, koken, Edwin Florès, Uitgeverij Becht.